Τύμφη: μια από τις επιβλητικότερες και πιο άγριες οροσειρές της Ελλάδας. Ανάμεσα από τα ασβεστολιθικά πετρώματα σχηματίζονται βάραθρα και σπηλαιοβάραθρα καθιστώντας την περιοχή έναν επίγειο παράδεισο για τους σπηλαιολόγους. Όμως ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή... αρχίζοντας με το τι ακριβώς είναι τα βάραθρα. Δεν είναι τίποτε άλλο από κατακόρυφους ή σχεδόν κατακόρυφους αγωγούς στους οποίους η πρόσβαση γίνεται με σκοινιά ή ανεμόσκαλα. Ενώ τα σπηλαιβάραθρα παρουσιάζουν τόσο κατακόρυφα όσο και οριζόντια τμήματα.
Γεωλογία της περιοχής και τρόπος σχηματισμού βαράρθων
Τα πετρώματα που συναντάμε στην Γκαμήλα είναι ασβεστόλιθος και φλύσχης ενώ σε κάποια σημεία υπάρχουν και μοραίνες. Ο ασβεστόλιθος είναι ένα σκληρό πέτρωμα το οποίο όμως διαλύεται στο νερό. Ο φλύσχης είναι ουσιαστικά μια ακολουθία πετρωμάτων από ψαμμίτη, πυλίτη κ.α. ο οποίος διαβρώνεται εύκολα αλλά δεν είναι διαπερατός στο νερό και αυτό παίζει σημαντικό ρόλο στη δημιουργία των βαράθρων. Οι μοραίνες είναι σωροί από πέτρες που δημιουργούνται από το πέρασμα του παγετώνα. Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό είναι η έντονη καρστικοποίηση της περιοχής. Δηλαδή σε αρχικά συμπαγείς μάζες ασβεστόλιθου παρατηρούνται σπήλαια, κοιλώματα, ανοίγματα κ.α. λόγω της διάβρωσης. Καθώς ο ασβεστόλιθος διαβρώνεται μέσω πόρων έχει δημιουργηθεί ένα εκτενές υπόγειο δίκτυο αποστράγγισης με σπήλαια και κανάλια που αυξάνονται καθώς κατακρημνίζονται οι οροφές του. Μόνο όταν τα νερά συναντήσουν μια αδιαπέραστη στρώση βγαίνουν στην επιφάνεια.
Η δημιουργία των βαράθρων και των σπηλαιοβαράθρων οφείλεται στα ασβεστολιθικά πετρώματα της περιοχής και στη δράση διαφόρων τεκτονικών φαινομένων που συμβαίνουν εδώ και χιλιάδες χρόνια. Ο ασβεστόλιθος σχηματίστηκε όταν ακόμα η Ελλάδα ήταν καλυμμένη από θάλασσα και με γεωλογικές κινήσεις τα πετρώματα ανυψώθηκαν σιγά σιγά δημιουργώντας την οροσειρά της Πϊνδου. Ο κύριος λόγος που δημιουργούνται τα βάραθρα είναι η χημική διάβρωση του ασβεστόλιθου από το ανθρακικό οξύ που παράγεται από την ένωση του νερού της βροχής και του διοξειδίου του άνθρακα που υπάρχει στο έδαφος και τον αέρα. Λόγω της γεωλογίας της Τύμφης η μηχανική διάβρωση του νερού παίζει σημαντικό ρόλο στην δημιουργία των βαράθρων (ιδιαίτερα στις καταβόθρες) σε σχέση με τη χημική.
Μέχρι στιγμής έχουν ανακαλυφθεί περίπου 300 βάραθρα αλλά σίγουρα υπάρχουν και άλλα να βρεθούν. Βασικό χατακτηριστικό είναι πως τα περισσότερα έχουν έντονη κατακόρυφη ανάπτυξη και ελάχιτη οριζόντια. Εξαίρεση αποτελεί το σπηλαιοβάραθρο της Χιονότρυπας με οριζόντιο μήκος 420μ και κατακόρυφο -152μ..
Μεγάλος αριθμός βαράθρων είναι γεμάτoς με χιόνι και υπολείμματα ασβεστόλιθου, προϊόντα του χειμωνιάτικου ψύχους τα οποία το νερό δεν μπορεί να απομακρύνει. Εξαίρεση αποτελούν αυτά που βρίσκονται στα όρια του φλύσχη με τον ασβεστόλιθο και λειτουργούν ως αποστραγγιστικές καταβόθρες. Ο φλύσχης επιτρέπει τη δημιουργία μεγαλύτερων βαράθρων τα οποία δεν κλείνουν τόσο εύκολα. Τα βάραθρα: το Χάσμα του Έπους, η Τρύπα της Νύφης, Χιονότρυπα βρίσκονται κοντά στα όρια του φλύσχη. Αντιθέτως το βάραθρο της Προβατίνας βρίσκεται μακριά από τον φλύσχη και έχει δημιουργηθεί τελείως διαφορετικά, από τη συνδυασμένη δράση νερού και πάγου.
Τέλος όσον αφορά την ηλικία κάποια βάραθρα είναι νεαρά το οποίο φαίνεται από το γεγονός ότι υπάρχουν ακόμα ενεργοί σχηματισμοί και τα τοιχώματα είναι λεία. Υπάρχουν βέβαια κάποια σπηλαιοβάραθρα όπως της Χιονότρυπα και στην Τρύπα της Νύφης όπου υπάρχουν ανενεργές εναποθέσεις σταλακτιτών που πιθανόν να δημιουργήθηκαν κάποια στιγμή στον Πλειστόκαινο.
Τα σημαντικότερα βάραθρα
Η τρύπα του Όρνιου (2003): Το βάθος του φτάνει τα -610μ ενώ το μήκος του μόλις τα 30. Βρίσκεται στη θέση Βαθύλακκος (κοντά στο Βραδέτο) και εξερευνήθηκε για πρώτη φορά το 2003 από ελληνογαλλική αποστολή η οποία συνεχίστηκε και το 2004. Για να προσεγγίσει κανείς την είσοδο χρειάζεται καταρρίχηση περίπου 100μ. Είναι ένα κλιμακωτό βάραθρο το οποίο αποτελείται από μικρά και μεγάλα πηγάδια το μεγαλύτερο των οποίων έχει βάθος 90μ.
Το χάσμα του Έπους (1969): Ένα βάραθρο με διπλή είσοδο η εξερεύνησή του άρχισε από το 1966 αλλά χωρίς αποτέλεσμα, το 1969 κατεβαίνει ο Άγγλος P. Livesey. Βρίσκεται νοτιοδυτικά της Αστράκας στην περιοχή που στον χάρτη της Ανάβασης ονομάζεται Αλογομάντρια (παλιά ονομασία Στερφόλακα)Το βάραθρο είναι ένα με δύο παράλληλους αγωγούς οι οποίοι ξεκινάνε η μια δίπλα στην άλλη και καταλήγουν στον ίδιο πυθμένα με τον λίγο μικρότερου βάθους αγωγό να ενώνεται λίγο νωρίτερα στον βαθύτερο και να καταλήγουν σαν ένας στον ίδιο πυθμένα. Το μήκος του βαθύτερου αγωγού είναι -452μ ενώ του μικρότερου -451μ. Το Έπος ήταν το βαθύτερο στην Ελλάδα για 32 χρόνια (από το 1969 μέχρι το 1991). Αποτελείται από 3 πηγάδια (το βαθύτερο 180μ.) και στον πυθμένα υπάρχει μικρή λίμνη. (Πληροφορίες μετά από ηλεκτρονική επικοινωνία με τον Μ. Διαμαντόπουλο)
Προβατίνα (1968): Το πιο γνωστό βάραθρο της Τύμφης, βρίσκεται μεταξύ του 2ου και 3ου πύργου του Πάπιγγου. Το βάθος του είναι -408μ και το μήκος του 40μ. Πρώτη φορά κατέβηκαν σε αυτό Άγγλοι στρατιώτες χρησιμοποιώντας μηχανοκίνητο βαρούλκο σε δύο φάσεις. Το '67 κατέβηκαν μέχρι τα -177μ και το 1968 μέχρι τα -408μ. Σε βάθος περίπου -180μ υπάρχει ένα πατάρι με πάγους που δε λιώνουν ποτέ. Επίσης υπάρχει μικρή αίθουσα στην οποία κρέμονται αναμνηστικές πλακέτες από ελληνικές και ξένες αποστολές.
Τρύπα της Λυγερής(1979): Το βάθος του βάραθρου φτάνει τα -386μ και για χρόνια οι σπηλαιολόγοι φαίνεται να το είχαν μπερδέψει με την Τρύπα του Οδυσσέα ή Χιονότρυπα. Η μόνη λογική διακαιολογία είναι ότι τα σπήλαια αυτά βρίσκονται σε παραπλήσιο γεωγραφικό πλάτος. Βρίσκεται στο πλατό της Αστράκας στην περιοχή Νέτος. Από τα -280μ και μετά υπάρχει έντονη ροή νερού και το βάραθρο καταλήγει σε σιφόνι. Είναι ένα από τα λίγα βάραθρα της περιοχής με πολλές μικρές καταβάσεις, έως 50μ.
Τρύπα της Νύφης (1969): Βρίσκεται στην περιοχή του Βραδέτου και είναι προσιτό από το δρόμο που οδηγεί από το Βραδέτο στο Τσεπέλοβο. Έχει βάθος -285μ και αποτελείται από τρία πηγάδια με το βαθύτερο να φτάνει τα -185μ. Η παράδοση λέει πως ένα συμπεθεριό ξεκίνησε να πάει από το Τσεπέλοβο στο Πάπιγκο όλοι καβάλα μαζί με τη νύφη. Δίπλα στο βάραθρο υπήρχε μια πηγή και σταμάτησαν να ξεδιψάσουν. Τότε μέσα στο συνωστισμό το μουλάρι της νύφης παραπάτησε και έπεσε μέσα στο χάσμα και έτσι πήρε το όνομά του. Η συνέχεια λέει πως ύστερα από πολλές μέρες βρέθηκε το χέρι της νύφης μαζί με όλα τα δαχτυλίδια στις πηγές του Βοϊδομάτη.
Σπιάρα Τσεπέλοβου (1970): Βρίσκεται πολύ κοντά στο δρόμο που οδηγεί στο ομώνυμο χωριό. Είναι ένα σχεδόν μονοκόμματο βάραθρο που φτάνει στα -228μ και έχει τέσσερα πατάρια σε διάφορα σημεία.
Τρύπα του Κάτη: αποτελείται από 2 πηγάδια με το μεγαλύτερο να φτάνει στα -110μ. Το συνολικό βάθος είναι -200μ
Γκαϊλότρυπα: Βρίσκεται κοντά στη Λούτσα Ρομπόζη προς τη μεριά του Μέγα Λάκκου και το βάθος της φτάνει τα -200μ. Το όνομά του το οφείλει στα γκαϊλια ή γκαλίτσια, τα μαυροπούλια που φωλιάζουν στα τοιχώματά του. Οι τοπικοί θρύλοι θέλουν να κατοικείται από υποχθόνιες θεότητες και να είναι κακότυχο. Οι μύθοι για το βάθος του το θέλουν να φτάνει μέχρι τα έγκατα της γης και να περνάει από εκεί ένα υπόγειο ποτάμι.
Χιονότρυπα (1976): Ένα από το λίγα σπηλαιοβάραθρα της Αστράκας μιας και παρουσιάζει μεγάλη οριζόντια ανάπτυξη ενώ το βάθος του φτάνει τα -152μ. Στην ξένη βιβλιογραφία θα το βρούμε και ως Τρύπα του Οδυσσέα (Olysses Pot). Αποτελείται από μικρές καταβάσεις που δεν ξεπερνούν τα 20μ. Παλαιότερα οι κάτοικοι του Βραδέτου έπαιρναν από αυτό πάγο εξ' ου και το όνομά του.
Ρεπιτίνα(1979): Βρίσκεται στην περιοχή του Βραδέτου και είναι ένα κάθετο βάραθρο που φτάνει στα -120μ που εντυπωσιάζει με την πληθώρα χρωμάτων στα τοιχώματά του και μικρά πατάρια με λιμνούλες.
Τομές και κατόψεις των μπορείτε να βρείτε εδώ.
Τα γεωγραφικά στίγματα των βαράθρων μπορείτε να τα βρείτε εδώ.
Ιστορικό αποστολών
1965: Εντοπίζεται η Προβατίνα από το Cambridge University Caving Club.
1966: Ο Jim Eyre κατεβαίνει στα -156μ με ανεμόσκαλα.
1967: Άγγλοι στρατιώτες χρησιμοποιούν μηχανοκίνητο βαρούλκο και καλάθι. Φτάνουν στα -177μ.
1968: Συνεχίζεται η προσπάθεια του αγγλικού στρατού και κατεβαίνουν μέχρι τον πάτο με βαρούλκο.
1969: Ο Άγγγλος Livesey κατεβαίνει στο Χάσμα του Έπους.
1976: Αυστραλοί από το Σύδνεϊ κατεβαίνουν στη Χιονότρυπα (-152μ).
1976: Οι Γάλλοι Sombardier και Poggia κατεβαίνουν στην Προβατίνα με σπηλαιολογικές τεχνικές.
1976: Οι Άγγλοι κατεβαίνουν στην Τρύπα της Νύφης (-291μ).
1977: Οι Αμερικάνοι από το National Speleological Society κατεβαίνουν στη Γκαϊλότρυπα (-200μ).
1978: Οι πρώτοι Έλληνες από την ΕΣΕ μαζί με Πολωνούς κατεβαίνουν στην Προβατίνα.
1979: Οι Άγγλοι κατεβαίνουν στην Τρύπα της Λυγερής (-386μ).
2003: Ελληνογαλλική αποστολή εξερευνεί την Τρύπα του Όρνιου.
2004: Ο Μ. Διαμαντόπουλος φτάνει μέχρει τα -610μ στην Τρύπα του Όρνιου.
Ίνα Ασλανίδη
Ευχαριστώ τον συνορειβάτη Άρη Ζάχαρη για τη βοήθεια του, την καθοδήγηση, τις διορθώσεις, τις παρατηρήσεις και την υπομονή του στη συγγραφή αυτού του άρθρου.
Πηγές
1. Αστρακάν 2006, Εξερευνητική αποστολή στην Αστράκα, Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία
2. The caves and karst of Astraka, Greece by A.C. Waltham, BRCA Transactions March 1978
3. The abbatoir experience, Pelobates Issue 57 March 1992
4. Λυγερή Γκαμήλα, Σπήλαιο η Τρύπα της Λυγερής, Θωμάς Θεοδοσιάδης ΣΠΕΛΕΟ 2009
5. Τα µεγαλύτερα σπήλαια της Ελλάδας σε σχέση µε τα σπήλαια παγκοσµίως 2005 Κ. Αδαμόπουλος (ΣΕΛΑΣ)
6. Περιφέρεια Ηπείρου: Περιφερειακή Ενότητα Ιωαννίνων: Όπου η ομορφιά περισσεύει Αγγελική Πλάγου
7. http://ypogaia.blogspot.gr/
8. https://zagori900.wordpress.com/spelaiologia-zagorochoria/
9. http://www.orivatikos.gr/11-articles/27-tymfi
10. http://www.ese.edu.gr/default.asp?MARK_SEARCH=YES&SEARCH_ID=s1&V_DOC_ID=2618
11. http://www.caves-crete.gr/gallery.php?parentid=id:thematikes_enotites&id=203&lang=el
12. http://www.zagori.gov.gr/?page_id=11887
13. http://naturallyzagori.gr/spelaeology-zagori-greece/
14. https://apeirosgaia.wordpress.com/2012/07/19
15.http://vikosaoosgeopark.com/%CF%83%CF%80%CE%B7%CE%BB%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1/?print=pdf
